Co roku instytucje publiczne udzielają setki tysięcy zamówień publicznych, w samym 2020 roku w Polsce ich wartość wyniosła 281 miliardów złotych. Trudno się więc nie zgodzić, że wydatkowanie takich środków powinno być kontrolowane. Sposobem na to mogą być pakty uczciwości, w ramach których niezależny obserwator społeczny zawiera porozumienie z zamawiającym oraz wykonawcą, które zawiera zobowiązanie do postępowania w sposób uczciwy, przejrzysty i otwarty na współpracę z niezależną organizacją monitorującą.
Istotną rolę w rynku zamówień publicznych pełnią instytucje samorządowe, które według Sprawozdania Prezesa Urzędu Zamówień Publicznych z funkcjonowania systemu zamówień publicznych w 2020 r. stanowią największą grupę zamawiających (administracja samorządowa – 27,80%, jednostki organizacyjne administracji samorządowej – 24%).
W przypadku polskiego monitoringu zamawiającym była spółka państwowa, jednak w siedmiu z osiemnastu inwestycji wybranych do pilotażu paktów uczciwości w Europie, były to instytucje samorządowe. W Grecji monitorowana była budowa sieci rurociągów przeciwpowodziowych na terenach gmin Nikaia-Agios Ioannis Rentis i Moschato-Tawros, która w 80% była finansowana ze środków unijnych, na Łotwie obserwator społeczny przyglądał się rozbudowie systemu tramwajowego w Rydze finansowanego w ponad 70% z funduszy europejskich, a na Litwie rekonstrukcji obszaru nad rzeką Wilia w Wilnie, która finansowana była w ponad 65% z funduszy unijnych. Także w przypadku 4 inwestycji objętych paktami we Włoszech zamawiającym były władze lokalne, była to rozbudowa systemu tramwajowego w Cagliari finansowana w ponad 35% ze środków unijnych, konserwacja i rewitalizacja stanowiska archeologicznego Sybaris (w 75% ze środków europejskich), wsparcie techniczne administracji samorządowej w Lombardii (w 50% ze środków unijnych) oraz rozwój sycylijskich miast poprzez rozwój efektywności energetycznej oraz zakup sprzętu technologicznego dla szkół (w prawie 90% ze środków europejskich).
Obserwatorzy tych zamówień, nie tylko przyglądali się realizacji inwestycji, ale także aktywnie współpracowali z władzami samorządowymi w celu promocji idei paktów oraz poprawiania przejrzystości zamówień publicznych. Przykładem mogą być organizowane we Włoszech seminaria szkoleniowe dla lokalnych podmiotów publicznych w zakresie informowania o nieprawidłowościach czy też wspieranie wykonawcy w udziale w konsultacjach dotyczących regionalnego planu zwalczania korupcji. Na Łotwie, po tym jak przerwana została realizacja monitorowanej inwestycji, obserwator skupił się na promowaniu wdrażania paktów na poziomie lokalnym poprzez organizowanie wydarzeń publicznych i warsztatów na temat zaangażowania obywateli w monitorowanie projektów finansowanych ze środków unijnych. Dzięki działaniom rzeczniczym i współpracy z Biurem Monitorowania Zamówień Publicznych, w zobowiązaniach zawartych w krajowym planie działania na rzecz Open Government Partnership, pakt uczciwości zostanie wdrożony w trzech łotewskich gminach.
Także w innych państwach, w których zamawiającym nie były samorządy, obserwatorzy współpracowali z władzami lokalnymi. W Portugalii, Słowenii, Rumunii czy Czechach, obserwatorzy informowali samorządowców o przebiegu paktu, a niektórzy starali się także promować wdrożenie ich w lokalnych strategiach. Innym przykładem współpracy może być filmik na temat jednej z inwestycji objętej paktem na Węgrzech, w którym wypowiadali się między innymi lokalni politycy.
W polskim pilotażu również pojawiali się przedstawiciele władz samorządowych. Uczestniczyli oni w spotkaniach z mieszkańcami regionów w których prowadzona była inwestycja. Jedno takie spotkanie, w Poraju, udało się zorganizować we współpracy z Urzędem Gminy [relacja ze spotkania].
Współpraca obserwatorów społecznych z władzami samorządowymi może przynieść wiele korzyści. Będąc zamawiającym, władze lokalne mogą wykorzystać zebraną wiedzę, która ułatwi prowadzenie zamówień publicznych w przejrzysty i zgodny ze społecznymi oczekiwaniami sposób. Także wtedy, gdy zamawiającym nie są instytucje lokalne, mogą one angażować się w kontrolowanie inwestycji finansowanych ze środków publicznych i funduszy unijnych, które realizowane są w ich najbliższym otoczeniu. Przykładem takiego zaangażowania jest właśnie reakcja samorządu gminy Poraj, którego przedstawiciel skontaktował się z obserwatorem społecznym.
Jak podkreślił przedstawiciel zamawiającego jednej z włoskich inwestycji podczas europejskiego tygodnia regionów i miast w 2019 roku, jego doświadczenie dowodzi, że gdy władze, organizacje społeczeństwa obywatelskiego i społeczności lokalne współpracują w ramach paktu uczciwości, możliwe jest wdrożenie partycypacyjnego podejścia do walki z korupcją i nadużyciami.
Więcej o tym jak prowadzić monitoring w najnowszej publikacji: G. Makowski, M. Waszak, Obserwacja zamówień publicznych. Poradnik obywatelski, 2021